بازی برای کودک کارکردهای رشدی متعدد، اعم از فیزیکی، اجتماعی، شناختی و عاطفی دارد و در هر یک از این عرصه ها برای وی انگیزه و تمرین فراهم می‌کند. گرچه بازی خلاق در هر محیطی به غیر از محیط بیرون نیز ممکن است اما یافته‌های اخیر حاکی از آن هستند که محیط بیرون در پیشبرد کیفیت، مدت و دفعات بازی خلاق جایگاه ویژه‌ای دارد.
در سال‌های اخیر توجه به فضاهای طبیعی بسیار بیشتر از قبل شده است. گذراندن تجربه‌ی کرونا بیش از قبل ما اهمیت تهویه هوای مناسب در فضاهای رشد کودک را آشکار نموده است. دوره کرونا به ما نشان داد که سرعت انتقال بیماری های واگیردار در فضاهای باز کاهش می‌یابد و در نتیجه حضور در فضاهای باز برای ایمنی کودکان ضروری است.
جدا از بحث بیماری های، اهمیت طبیعت و تأثیرات پررنگ آن بر روح و روان انسان ها بر کسی پوشیده نیست. محیط های بازی و یادگیری کودک هم از این قواعد مستثنی نیست. بر همین اساس، با توجه به اهمیت فعالیت های بیرون از خانه به ویژه فعالیت خلاقانه در محیط طبیعت ، در این مقاله ما به بررسی یازده مورد از فعالیت ها و بازی های آموزشی بیرون از خانه می‌پردازیم که امروزه در مدارس طبیعت و یا مدارس جنگلی صورت می‌پذیرند.
فهرست مطالب
مدرسه طبیعت یا مدرسه جنگلی چیست؟
مدرسه جنگلی فضایی است در داخل جنگل که تمامی فعالیت های آموزشی در محیط طبیعی جنگل صورت می‌پذیرند. مدارس جنگلی بر ایجاد رابطه مثبت بین کودک و محیط طبیعی تمرکز دارد. این سیستم معتقد است که طبیعت معلم کودک است، مدرسه جنگلی جای است که وزش باد، خش خش برگ ها، قطرات باران و دانه های برف و گرمای خورشید هر یک به نوعی روح و روان کودک را تحت تأثیر قرار می‌دهد و درس های شگرفی به او می‌آموزند.
محیط های طبیعی بیرونی چیست؟
محیط های طبیعی بیرونی به جایی گفته می‌شود که دارای درخت، علف و سایر پوشش های گیاهی باشد. به علاوه این محیط ها دارای انواع مواد طبیعی مختلف مثل سنگ و شاخ و برگ‌اند تا کودک با آن‌ها دست ورزی کند.
اهمیت محیط های طبیعی بیرونی
گنجاندن مراکز یادگیری در فضاهای بیرون امتیازهای چندگانه دارد: به کودکان گزینه های بیشتری برای بازی می‌دهد، مدت زمان سرگرمی آن‌ها را افزایش می‌دهد و بر مطلوبیت کلی بازی در محیط بیرونی می‌افزاید. بازی خلاق در محیط های طبیعی به رشد همدلی، نگاه از منظر دیگران، حساسیت به حیات وحش، توجه به روابط علت و معلولی و وابستگی‌های متقابل و ایجاد جهانی صلح آمیزتر و پایدارتر کمک می‌کند.
از نظر محیطی نیز بازی در طبیعت عشق به محیط های طبیعی را می‌پرورد که این خود افزایش میل کودکان و به احترام و مراقبت از محیط‌زیست منجر می‌شود. کودک جلب موجودات زنده و به خصوص حیوانات می‌شود، گل می‌چیند، دست در آب و شن فرو می‌کند و برای یافتن گنج های طبیعی در گل و خاک کندوکاو می‌کند.
فعالیت های مدرسه طبیعت
با توجه به اهمیت بازی در محیط های بیرونی و طبیعی، در ادامه قصد داریم چند مورد از فعالیت هایی که در مدارس طبیعت انجام می‌شود را مورد بررسی قرار دهیم:
بالا رفتن از درخت یا سازه های طنابی
وقتی به کودک فرصت داده شود که قدرت خود را در فعالیت های فیزیکی نظیر بالا رفتن از درخت محک بزند، او می‌تواند شجاعت خود را نیز بسنجد و اعتماد به نفس پیدا کند. این‌گونه بازی ها به سلامت جسم و رشد کودک کمک می‌کنند. در حین بالا رفتن ها و پائین آمدن ها و جنب و جوش‌ها ماهیچه های بزرگ ورزش می‌کنند، تعادل، هماهنگی و استقامت تقویت می‌شود و مهارت ماهیچه های کوچک دقیق‌تر می‌گردد. از طرفی این فعالیت ها مانع از چاقی کودکان می‌شوند.
آتش روشن کردن
آتش برای کودک پدیده ی شگفت آوری است که هر بار سعی می‌کند آن را بهتر و بیشتر کشف کند. او پی می‌برد آتش چطور روشن می‌شود، چه تأثیراتی بر محیط اطراف دارد و طی چه فرآیندی خاموش می‌شود. کودک در این بازی یاد می‌گیرد شور و هیجان و هم چنین رشد عاطفی خود را تنظیم کند.
شن بازی
تحقیقات بسیاری فواید بازی با شن و ماسه را آشکار نموده‌اند. شن بازی از چندین جهت موجب رشد کودک را می‌شود. اول از همه، این بازی موجب تقویت ماهیچه های ریز و درشت کودک می‌شود. از طرفی حس لامسه کودک هنگام شن بازی از طریق محرک های مختلفی مثل دانه های شن، آب، گرما و سرمای شن تحریک می‌شود. همچنین شن بازی علاوه بر ایجاد یک فضای بازی مستقل، امکان بازی های اجتماعی در حضور سایر کودکان را فراهم می‌کند.
شن فضای بکری برای کودک خلق می‌کند تا خود او با استفاده از خلاقیتش چیزهای متفاوتی بسازد. در این نوع بازی، بچه ها فرض‌ها و گزاره‌های خاصی را در مورد ماهیت دنیای خیالی‌شان ایجاد می‌کنند و سپس براساس این فرض‌ها و از روی منطق به بازی ادامه می‌دهند.
بازی با حیوانات
بر خلاف بزرگسالان که تمایل دارند از حیوانات به خاطر فوایدشان مراقبت کنند کودکان برای حیوانات صرفاً به خاطر ارزش ذاتی آن‌ها ارزش قائل می‌شوند. تحقیقات بسیاری نشان می‌دهد کودکانی عاشق حیوانات هستند، تمایل دارند این عشق را به سایر موجودات زنده مانند گیاهان و طبیعت نیز اهدا کنند.
وقتی کودکان به مراقبت از حیوانات تشویق می‌شوند، نسبت به سایر افراد نیز حساسیت بیشتری نشان می‌دهند. بنابراین عشق کودکان به حیوانات، به آن‌ها کمک می‌کند تا حس مسئولیت‌پذیری شان پرورش یابد. گذراندن وقت با حیوانات عزت نفس کودک را افزایش می‌دهد و به بچه ها تعامل اجتماعی را می‌آموزد و حتی به رشد شناختی آن‌ها کمک می‌کند.
آب بازی
در وصف فواید آب بازی برای کودکان می‌توان گفت که بازی‌های آبی یکی از بهترین راه‌های افزایش هماهنگی بین اعضای بدن کودک است. در واقع آب بازی به کودک کمک می‌کند تا بدون خود انس بگیرد. هم چنین هنگام آب بازی کودک احساسات مختلفی را تجربه می‌کنند. آب بازی باعث از بین رفتن تنش های روحی و در نتیجه ایجاد حس آرامش در کودکان می‌شود.
کشف جانواران و حشرات
کودک در فضاهای طبیعی بیرونی با طیف وسیعی از موجودات زنده آشنا می‌شود. حتی اگر در پی کشف آن‌ها نباشد، روی زمین، زیر خاک و روی برگ گیاهان آن‌ها را می‌بیند. در نتیجه نسبت به شناختِ بیشتر آن‌ها کنجکاو می‌شود و محل زندگی، نحوه تغذیه و نقش هر یک از آن‌ها را در طبیعت می‌آموزد. کودکانی که هر روزه در فضاهای طبیعی حضور دارند در بزرگسالی نسبت به حفاظت از گونه های مختلف جانوری حساس‌تر می‌شوند و با مسئولیت‌پذیری بیشتری در جهت حفاظت از آن‌ها گام بر می‌دارند.
کاشت گیاهان
اوارد ویلسون زیست شناس معروف، پس از سال‌ها تحقیق و بررسی ایده “بیوفیلیا یا زیست گرایی” را معرفی کرد. بیوفیلیا احساس مثبت انسان‌ها نسبت به موجودات زنده است. فرضیه زیست‌گرایی عنوان می‌کند پیوندی غریزی و فطری بین انسان‌ها و دیگر موجودات زنده وجود دارد. ما انسان ها با جانداران زنده پیوند خورده‌ایم و این تمایل از نخستین دوران کودکی آغاز می‌شود و در الگوهای فرهنگی و اجتماعی ما جریان می‌یابد. این فرضیه به ما کمک می‌کند که توضیح دهیم چرا انسان‌های عادی از جانوران اهلی و وحشی مراقبت می‌کنند و حتی گاهی جان خود را به خطر می‌اندازند تا آن‌ها را حفظ کنند و این که چرا آن‌ها در خانه‌هایشان و پیرامون خود گل و گیاه پرورش می‌دهند و از آن‌ها نگهداری می‌کنند.
کاشت گیاهان یکی از کارهای لذت بخشی است که کودکان در فضاهای باز انجام می‌دهند. آن‌ها علاقه دارند بدانند میوه جات و سبزیجات مصرفی شان به چه نحو تولید می‌شود. آن‌ها با کاشت گیاه، مراحل رشد هر گیاه از مرحله بذر تا گیاه کامل را به صورت واقعی می‌بینند و تجربه می‌کنند.
کاردستی
مواد مورد استفاده‌ی در مدرسه طبیعت به طور عمده مواد طبیعی است. مثلاً از برگ و سایر مواد گیاهی برای رنگ کردن یک عکس یا ساختن کلاژ و برای ساختن راه یا پل به جای از چوب به جای بلوک های سیمانی استفاده می‌شود. در انتخاب اجزای کاردستی باید هم تنوع و هم پیچیدگی مواد مورد توجه قرار گیرد. برای پیشبرد بازی خلاق مواد طبیعی همچون تکه چوب، برگ، سنگ، بذر، علف، گل، غلاف بذر، صدف، خزه و امثال آن‌ها ایدئال هستند. تمامی این مواد در کنار هم زمینه مناسبی برای درست کردن کاردستی های مختلف برای کودک فراهم می‌کنند.
بازی های گروهی
فضای طبیعی بیرونی امکان بازی های بی نظیری را به کودکان می‌دهد که شاید فرصت و شرایط آن در فضاهای داخلی وجود نداشته باشد. فضاهای بیرونی دائماً در حال تغییرند و هم چنین محدودیت های کمی برای کودکان ایجاد می‌کنند در نتیجه آن‌ها فضاهای ایده آل برای بازی گروهی‌اند. کودکان می‌تواند با خیالی آسوده و با حداکثر توان فیزیکی و جسمی خود به صورت گروهی در بازی های مختلف شرکت کند و رشد اجتماعی خود را دائماً بالا ببرد.
ساخت پناهگاه جنگلی
نیاکان ما چطور در طبیعت دوام می‌آوردند؟ چطور خود را از آسیب حیوانات وحشی، باد و باران و برف حفظ می‌کردند؟ پیدا کردن جواب این سؤالات برای اکثر کودکان جذاب است. کودکان با راهنمایی بزرگسالان و با استفاده از مواد طبیعی مثل سنگ، شاخه ها و تنه درختان می‌توانند سازه های مختلفی بسازند. در بازی های ساخت محور کودک تلاش می‌کند چیزی که در ذهن یا خیال خود دارد را بسازد. این نوع بازی در کودکان ظرفیت و استعداد تخیل را پی ریزی می‌کند و هم چنین، زمینه‌ای برای رشد تفکر منطقی در آن‌ها را فراهم می‌کند.
بازی های نمایشی
بازی های نمایشی کودک را از راه های مختلف به همکنشی اجتماعی و خلاقیت بر می‌انگیزند. به علاوه به درک کودک از خود و دیگران کمک کرده و باعث پیدایش و رشد مهارت های مهمی نظیر قابلیت های کار مشارکتی، مذاکره و مصالحه، به اشتراک گذاشتن، پیش بینی و نتیجه گیری را می‌شود.
نتیجه‌گیری
ریچارد لو در کتاب آخرین کودک در جنگل می‌گوید “اگر کودک به طریقی با طبیعت ارتباط بی واسطه و مستقل نداشته باشد، احتمالاً در آینده عشقی نسبت به آن نخواهد داشت و برای حفاظت از پارک ها وگونه های در خطر انقراض رأی نخواهد داد”.
طبیعت طیف وسیعی از عواطف و هیجانات کودک را بر می انگیزد. شگفتی، رضایتمندی، لذت و بدون شک چیزهای دیگری چون چالش، ترس و اضطراب. از چشم انداز رشد و بلوغ، تمامی این هیجانات و عواطف که با تجربه کودک از طبیعت همراه است برای یادگیری و رشد مفید است. طبیعت برای کودک منبع بی پایانی از محرک‌ها را فراهم می‌کند. طبیعت نیاز هر انسانی است و از آنجا که در رشد و تکوین دوران کودکی نقش مهمی دارد. کودکان امروز بیش از پیش از فضاهای بازی طبیعی محروم‌اند. با فراهم نمودن بازی در فضاهای بیرونی می‌توان باعث رشد و شکوفایی خلاقیت آن‌ها شد.
منبع:
Eleven Forest School Activities (Outdoor Learning Activities)
