کودکی دورانِ تأثیرات ماندگار در همۀ عمر است. خوب یا بد، شادمانه یا غمبار، هرچه باشد تا آخر عمر همراه و همزاد ما است، چون منبعی از الهام یا زنجیری بر پای که همراهی‌مان می‌کند و سرچشمۀ زاینده و انگیزه و میل به حرکت، یا سنگ پیش پایمان می‌شود. امروزه تعداد افرادی که با حساسیت بیشتری نسبت به محیط زیست و فضای طبیعی اطرافشان می‌نگرند افزایش پیدا کرده و از آنجا که دوران کودکی دوران طلایی حیات آدمی است چه چیزی از این بهتر که آشنایی با طبیعت و محافظت از آن در همین دوره آغاز شود. یکی از مسیرهای دستیابی به این هدف مدرسه جنگلی یا مدرسه طبیعت است که سالها است در سراسر جهان در حال فعالیت است.
مدرسه جنگلی چیست؟
مدرسه جنگلی forest school که با نام‌های مهدکودک جنگلی، مهدکودک در فضای باز، مهدکودک جنگلی، مدرسه طبیعت یا پیش‌دبستانی طبیعت نیز شناخته می‌شود، نوعی فضای آموزشی است که به جای درون، بر بیرون تأکید دارد. فضای ایده آل در چنین مدرسه ای یک فضای طبیعی است که عناصر طبیعی همچون رودخانه، کوه، جنگل، دشت و …در آن وجود دارد. یکی دیگر از تاکیدهای مدارس طبیعت بر nature schools بر بازی است.
در واقع یادگیری طی جریان بازی اتفاق می‌افتد؛ بنابراین در صورتی که به کودک فرصت دهیم آزادانه بازی کند فرصت بسیار زیادی برای رشد همه جانبه در اختیارش قرار خواهیم داد. رشد و یادگیری کودکان در فضای مدارس جنگلی باعث بهبود سلامت جسمانی و روانی آن‌ها می‌شود.
تاریخچه مدارس جنگلی
اولین مدارس جنگلی در اوایل دهه 1900 در اسکاندیناوی شروع به فعالیت کرد، جایی که باور و فرهنگ اهالی‌اش این بود که کودکان و بزرگسالان مدت زمان زیادی را در فضای بیرون از خانه سپری کنند. با توجه به آب و هوای سرد این مناطق قدم گذاشتن به فضای بیرون راه حلی برای توانمند کردن بدن و از بین بردن حس ناتوانی در برابر شرایط محیطی بود. با شکل‌گیری مدارس جنگل در اسکاندیناوی الگوی این مدارس در اروپا و آمریکا هم گسترش پیدا کرد.
اهالی اسکاندیناوی معتقدند که باید در هر شرایطی در دل طبیعت رفت و اینکه هوا سرد یا گرم است، تنها بهانه‌های ما برای انتخاب یک نقطه‌ی امن است. امروزه در بسیاری از کشورها شاهد برپایی مدارس جنگلی هستیم. حتی کشورهای خاورمیانه نظیر کشور ایران نیز شاهد برپایی چنین مدارسی هستند. در ایران این مدارس بیشتر تحت عنوان مدرسه طبیعت شناخته می‌شوند.
عمر مدارس طبیعت در ایران به ده سال نمی‌رسد اما سرعت شکل‌گیری آن‌ها بسیار بالا بوده و در حال حاضر خانواده‌های بسیاری تمایل دارند کودکانشان به جای حضور در فضاهای بسته، از فضای طبیعی و باز استفاده کنند.
برنامه درسی مدرسه جنگلی
در مدارس جنگل برنامه درسی شناور است و سعی می‌شود بر پایه تجربیات کودک طرح‌ریزی شود. عموماً برنامه‌ریزی در این مدارس به این صورت است که مربی یا همان تسهیلگر با طرح یک پرسش سعی می‌کند کودکان را در فرآیند یادگیری مشارکت دهد. مربی سعی می‌کند حس کنجکاوی کودک را برانگیزد و از این طریق دانش مورد نظر را به او منتقل کند. تسهیلگر سعی می‌کند گام به گام با کودک پیش رود یعنی بر اساس پاسخ‌های او پرسش‌های بعدی را تعیین کند و برنامه‌ی منعطفی را برای آموزش در اختیار کودک قرار دهد.
بکا هکتلوی (Becca Hackett-Levy)، مدیر مدرسه جنگلی شمال شرق لس آنجلس، توضیح می‌دهد: «کاوش‌های ما همه بر اساس کنجکاوی طبیعی است. بنابراین اگر بچه‌ها به قابلیت مخلوط شدن آب با خاک و گل تبدیل شدن علاقه‌مند شدند، آن را بررسی می‌کنیم. مثل امروز که گِل درست کردیم. می‌توانید با گِل نقاشی کنید، با گِل مجسمه بسازید و در مورد آنچه در گل و خاک است صحبت کنید.
یک روز دیگر تغییر برگ‌های ماگنولیا را بررسی کردیم، آن‌ها را به هم چسباندیم اما وقتی خشک شدند دیگر نچسبیدند. یکی از شاگردانم حدس زد که این به خاطر رطوبت برگ‌ها است. نقش ما در مدرسه طبیعت این است که تنها راهنما باشیم – او متوجه شد که برگ تغییر کرده است، با دنبال کردن کنجکاوی خودش و بدون اینکه ما راهنمایی‌اش کرده باشیم.»
یادگیری خودانگیخته
در یک محیط بیرونی، فرصت‌های یادگیری تقریباً بی‌پایان هستند. فعالیت‌های مدرسه طبیعت شامل بالا رفتن از درختان، ساختن آتش، چوب‌کاری، لانه‌های ساختمانی، جستجوی غذا، شکار حشرات ، باغبانی کودکان و سایر مواردی است که مورد علاقه کودکان است. به طور کلی، مدارس طبیعت یک محیط یادگیری مطلوب را ارائه می‌دهند – محیطی که به فراگیران اجازه می‌دهد با همسالان خود درگیر شوند و مهارت‌های جدیدی را بیاموزند.
این نوع تعامل خودمختار و خودانگیخته، همان چیزی است که ما آن را بازی آزادانه می‌نامیم. در چنین محیطی، کودکان از طریق تعامل با محیط، فعال‌سازی ظرفیت‌های بالقوه و بازسازی فرهنگ انسانی، ظرفیت‌های خود را محک می‌زنند. در این راستا، کیفیت محیطی که کودک در آن به تجربه‌ها می‌پردازد از اهمیت بالایی برخوردار است.
مدرسه‌ای که از یک محیط غنی و آزادی پذیر شکل‌گرفته باشد، برای درگیری خلاقانه کودک پیوسته انتخاب‌های مختلفی عرضه می‌کند. در مقابل، مدرسه‌ای با محیطی خشک، محدود، قالب‌ریزی شده و یکنواخت، رشد سالم فرد یا گروه را در منگنه قرار می‌دهد.
مدرسه طبیعت در ایران، جدید اما متفاوت
مدارس طبیعت در ایران به شکلی متفاوت فعالیت خودشان را آغاز کرده‌اند. آن‌ها بر خلاف اکثر مدارس جنگلی برنامه درسی ندارند و باور عمیقی به حس یادگیری خودانگیخته کودکان دارند. بنابراین نداشتن برنامه درسی را می‌توان یکی از تفاوت‌های اساسی مدارس طبیعت ایران با سایر کشورها دانست.
بازی آزاد و بدون برنامه جزو اصول مدارس طبیعت در ایران است. در مدارس جنگلی آمریکایی و اروپایی علاوه بر بازی آزاد، کودکان در فعالیت‌هایی که توسط مربی برنامه‌ریزی شده هم فعال هستند. ممکن است ترکیب سنی در مدارس جنگلی وجود نداشته باشد اما در مدارس طبیعت ایرانی توصیه می‌شود کودکان با سنین مختلف در کنار هم جمع شوند تا این ترکیب سنی فضای غنی‌تری برای کودکان فراهم آورد.
در واقع در مدارس طبیعت بار آموزش و یادگیری از روی دوش تسهیلگران برداشته می‌شود و بین تمامی کودکان تقسیم می‌شود. به همین دلیل است که نسبت حضور بزرگسال به کودک در مدارس طبیعت ایران کمتر از نمونه‌های مشابه در کشورهای دیگر است. البته ذکر این نکته ضروری است که لزوم دخالت کمتر بزرگسال در بازی‌ها و فعالیت‌های کودک در تمام مدارس جنگلی اصل مهم و بنیادین است.
نتیجه‌گیری:
زندگی مدرن امروزی شرایط را ایجاد کرده است که باعث آشفتگی‌های ذهنی در انسانها و کودکان شده است. این زندگی شهری علاوه بر لطمه زدن به روح و روان انسانها، باعث دور شدن هر چه بیشتر آن‌ها از طبیعت و همچنین از بین رفتن محیط طبیعی شده است. آموزش مدرن در مدارس تنها به آموزش یکسری چارچوب‌ها محدود شده است و کودکان از یادگیری خود انگیزشی، کنجکاوی، خلاقیت، حس زندگی و روانی سالم محروم کرده است. با توجه به این مشکلات، مدارس جنگلی ایجاد شدند تا بتوانند این خلأها را جبران کنند و با ایجاد فضایی شاد، آزاد از کودکان امروز ، افرادی مسئولیت‌پذیر، خلاق و سالم در آینده بسازند. امروزه این مدارس در سراسر دنیا تحت عناوین مختلفی نظیر مدرسه طبیعت و یا مدرسه جنگلی در حال فعالیت هستند.
منبع:
کتاب حق مادرزاد: انسان و طبیعت در دنیای امروز (Birthright: People and Nature in the Modern World)، استیون کلرت (Stephen R. Kellert)، عبدالحسین وهاب‌زاده، سید مصطفی چشمی، روشنک شهریاری.
